Працэсуальнае права

Працэсуальнае права паводле Статута 1588 г. было адзі- ньш для грамадзянскіх і для крьмінальных схграў. Суца- водства ў судзе пачыналася па заяве зацікаўленага боку — пацярпеўшага ці яго блізкіх сваякоў. Увесь прадэс меў іскавы характар. Ісцец (абвінаваўца) абавязаны быў сам збіраць і дастаўляць у суд доказы, падтрымліваць абвіна- вачванні ў суцзе. У вьшадку, калі прад’яўленае ім абвіна- вачванне на суцзе не бьшо даказана, то сам абвінаваўца мог бьщь так пакараны судом, як павінен быў суд пака- раць таго, хто абвінавачваўся. Ісцец у любой стадыі пра- цэсу мог адмовіцца ад іску ці абвінавачвання, заключыдь міравую здзелку ці памілаваць злачынцу. Роля суда пры іскавым судаводстве была параўнаўча пасіўнай, ён нібы падсумоўваў доказы, што прад’яўлялі бакі, а потым вы- носіў рашэнне ці прьігавор на падставе фармальнай ацэнкі доказаў у залежнасці ад іх колькасці і раней пра- дугледжанай у законе сілы.

Службовыя асобы павінны былі прымаць усе захады для росшуку і пакарання злачьшцаў, незалежна ад заяў пацярпельк і іх сваякоў, толькі за найбольш цяжкія зла- чынствы: дзяржаўную здраду, забойства, падпальванне. Інквізіцьшны росшук праводзілі і асобныя феадалы ад- носна залежных людзей. Інквізіцыйны працэс выкарыс-

тоўваўся і ў царкоўных судах каталіцкага духавенства па справах ератыкоў, вольнадумцаў, вераадступнікаў. Для разгляду спраў ератыкоў быў нават створаны ў Вялікім княстве ў 1436 г. Трыбунал свяшчэннай інквізіцыі (Батюшков П, Н. Холмская Русь: Истор. судьбы русского За- бужья. - СПб., 1887. - С. 47).

У той час, калі каталіцкае духавенства і асобныя феа- далы імкнуліся распаўсюджваць інквізіцыйныя метады расправы з непажаданымі людзьмі, кіруючыя колы пад націскам прагрэсіўных сіл вымушаны былі прьшаць законы, накіраваныя на развіццё гуманістычных прынцы- паў працэсу і гарантаваць шляхце, і часткова мяшчанам, іх асабістую недатыкальнасць, галоснасць працэсу.

Паводле Статута 1588 г. суб’екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць, якая залежала ад класа- вай і саслоўнай прыналежнасці. Поўнай працэсуальнай праваздольнасцю карысталіся найбольш багатыя феада- лы. Пазбаўленымі праваздольнасці былі чэлядзь дворная і феадальна-залежныя сяляне, за якіх у судах павінны былі выступаць іх паны, або па даручэнні паноў - адвака- ты ці іншыя прадстаўнікі паноў. He маглі падаваць у суд іскаў і весці свае справы асобы, выгнаныя з дзяржавы — вываланцы. Асобы, адлучаньш ад царквы па рымска-ка- таліцкаму праву, маглі адказваць па судзе, але не маглі быць істцамі.

Працэсуальныя правы бакоў у суцзе былі даволі шырокія і давалі ім магчымасць актыўна ўздзейнічаць на ўвесь ход працэсу. Бакі маглі весці працэс самастойна або праз адвака- та, мелі права заяўляць розныя хадайніцтвы: аб вьшіку да- датковых сведак, прад’яўляць пісьмовьш і іншыя доказы, падаваць скаргі на пастановы суца першай інстанцьн. Бакі павінны былі весці справу добрасумленна, а за злоўжыван- не маглі быць пакараны ў крымінальным парадку.

Адвакагы (пракуратары) як прафесійньш абаронцы чу- жьк інтарэсаў у судзе вядомы на Беларусі з пачатку XVI ст. У Статуце 1529 г. меўся артьпсул, які забараняў чужазем- цам быць адвакатамі ў суцзе. У Статуце 1588 г. ужо бьшо шэсць артыкулаў, якімі вызначаўся парадак працэсуальна- га прадстаўніцтва, правы і абавязкі адвакатаў. Адвакаты былі пры Галоўньш трыбунале, гродскіх і земскіх суцах. Імі маглі быць толькі шляхціцы, дапушчаныя судом да ад- вакацкай практьпсі, якія ведалі мясцовае права. Колькасць іх пры суцах не бьша абмяжавана, што прывяло да праз- мернага павелічэння колькасці адвакатаў у паветах.

Адвакат павінен быў добрасумленна выконваць свае абавязкі. Здрада свайму даручыцелю разглядалася як здрада слугі свайму пану і магла карацца смерцю. За няд- байнае вядзенне справы адвакат караўся турэмным зня- воленнем на чатьфы тыдні і павінен быў выплаціць усе страты, якія па яго віне панёс даручыцель. Дагавор бакоў з адвакатам законам не рэгуляваўся, але калі той ці інтпы чалавек па беднасці не мог наняць адваката, то суд мог назначыць яму адваката дарэмна.

Тэорьш фармальньк доказаў, што панавала ў феадаль- ным працэсуальным праве, грунтавалася на загадзя выз- начанай у законе сіле доказаў, якія падзяляліся на даска- нальм і недасканалыя. Колькасць і якасць іх былі загадзя вызначаны ў законе для кожнай катэгорыі спраў. Так, па спрэчках аб уласнасці на зямлю патрабавалася, каб кож- ны бок прадстаўляў па дзевяць сведкаў. Па справах аб нападзе (наездзе) на дом ці маёнтак пацярпелы павінен быў неадкладна апавясціць суседзяў аб нападзе (наездзе) і запісаць скаргу ў судовыя кнігі, а калі былі забітыя або параненьш, паказаць іх службовым асобам (суддзі, возна- му), апрача таго, сваё паказанне падмацаваць асабістай прысягай і двух шляхціцаў, а калі не бьшо шляхціцаў, то

прысягай жонкі і дарослых дзяцей, пры адсутнасці дзя- цей — прысягай жонкі і чатырох слуг. Па іншых справах поўным доказам лічьшася сведчанне двух сведак.

Асноўньші відамі доказаў лічыліся тлумачэнні бакоў, іх прызнанне, паказанні сведак, прысяга, пісьмовьм і рэча- выя доказы, вывады і тлумачэнні экспертаў. Тлумачэнне істца або адказчыка, падмацаванае асабістай прысягай і прысягамі сведак або сапрысяжнікаў, займала адно з цэнт- ральных месц у сістэме судовых доказаў. Прызнанне ад- казчыкам іска, зробленае ў судзе, разглядалася як поўны доказ і было дастатковай падставай для прыняцця судова- га рашэння? Адказчык або падсудны, прызнаўшы іск або абвінавачванне, пазбаўляўся права падаць скаргу на паста- нову суца, у аснову якой бьшо пакладзена прызнанне.

3 мэтай атрьшання прызнання, абвінавачванага ў зла- чынстве простага чалавека маглі мучыць. Але калі павод- ле Статута 1566 г. мучыць можна было кожнага простага чалавека, то па Статуце 1588 г.-толькі чалавека падазро- нага, віна якога хоць і не была вызначана з палічным, але меліся іншьм, няпоўньм ўскосныя доказы яго віны.

Сведкамі ў судзе маглі быць мужчыны і жанчыны, да- рослыя і няпоўналетнія, свабодныя і залежныя людзі. He маглі быць сведкамі асобы, раней асуджаныя за цяжкія злачынствы або прызнаныя судом ілгунамі ці паклёпні-

камі, слугі і падданыя - за сваіх паноў або супраць ix, шалёныя, вываланцы. He маглі быць еведкамі асобы, юрыдычна зацікаўленыя ў канчатковым зыходзе справы.

Прысяга як дапаможны доказ шырока выкарыстоўва- лася ў TbDt выпадках, калі не хапала поўных доказаў. Калі абодва бакі прадастаўлялі сведак і гатовы былі прысяг- нуць, то суд павінен быў даследаваць доказы і прапана- ваць таму баку, які меў лепшыя доказы, разам са сваімі сведкамі прысягнуць. Прысяга абодвух бакоў не дапушча- лася. Самымі верагодньші лічыліся паказанні духоўных і службовых асоб дзяржаўнай і суцовай адміністрацьгі.

Пісьмовыя доказы карысталіся шырокай раепаўсюд- жанасцю і разглядаліся суцом як найбольш дакладньш крыніцы пры разглядзе спраў. Законам была вызначана абавязковая пісьмовая форма пагадненняў аб куплі-про- дажу маёнткаў і іншых нерухомых рэчаў, а таксама аб пазыцы звыш 10 коп грошаў. Падробка пісьмовых дока- заў каралася смерцю. Найбольш значныя грамадзянска- прававыя здзелкі заключаліся ў пісьмовай форме і занос- іліся ў кнігі земекага або гродскага суда. Па здзелках аб маёнтках і завяшчаннях (тэстаментах) яшчэ патрабавала- ся прысутнасць сведак - двух-трох гпляхціцаў.

Рэчавьш доказы разгпядаліся як даетатковая падстава для вынясення суцом абвінаваўчага выраку, асабліва калі злодзей быў злоўлены з палічньш. У Статуце мелася норма, якая забяспечвала і абарону інтарэсаў абвінавачвана- га. Так, калі палічнае было знойдзена ў зачыненым па- мяшканні добрасумленнага чалавека, але там мелася кеп- ска зачыненае акно, то такі чалавек мог ачысціцца ад аб- вінавачвання сваёй прысягай і прысягай жонкі і дарос- лых дзяцей. Такі самы парадак прадугледжваўся, калі рэ- чавыя доказы знаходзіліся за плотам, у гумне, етайні ці іншых незачыненьос меецах.

У працэсуальньш праве XVI ст. яскрава відаць зарад- жэнне новай тэорыі свабоднай ацэнкі доказаў на аснове лагічнага пераканання суддзяў са спалучэннем фармальных доказаў. Засноўвалася яна на свабоднай ацэнцы паказанняў бакоў, сведкаў, пісьмовых і рэчавых доказаў, г. зн. такіх срод- каў доказу, якія маглі лагічна пераканадь прафесійных суц- дзяў. Хоць новая тэорыя не атрьшала дамінуючага значэння і па-ранейшаму галоўная роля захоўвалася за тэорьшй фар- мальных доказаў, аднак яна значна паўпльшала на ўдаска- наленне суцаводства і неабходнасць набыцця спецыяльнай юрыдычнай падрыхтоўкі суддзямі, адвакатамі, службовьші асобамі цэнтральнага і мясцовага кіравання.

Згодна са Статутам 1588 г. па некаторых крыміналь- ных справах службовыя асобы павінны былі ўзбуджваць абвінавачванне і праводзіць папярэдняе следства, не ча- каючы заявы ад пацярпелага або зацікаўленых асоб. Пра- водзілася такое следства павятовым старостам або яго намеснікам і суддзёй або пісарам гродскага суда. Допыт сведак і падазроных праводзіўся ў прысутнасці вознага і двух панятых шляхціцаў, не маючых дачынення да справы. Такі парадак следства і допьпу дазваляў пазбегнуць злоўжывання службовых асоб, выключаў магчымасць змяняць у суцзе свае паказанні і забяспечваў выкананне прынцьту галоснасці і на гэтай стадыі працэсу.

Судовы працэс пачьшаўся з афармлення ў судзе позвы (іску, абвінавачвання). У ёй выкладаліся патрабаванні або абвінавачванні, факты абгрунтавання патрабаванняў, до- казы, а таксама час, у які павінны былі з’явіцца ў суд бакі. Змест позвы запісваўся ў судовую кнігу, а копія, засведча- ная пячаткаю і подпісам пісара, уручалася другому баку. Суд у парадку папярэдняй падрыхтоўкі справы да разгля- ду мог даручыць вознаму агледзець патраву або месца злачынства, зрабіць вобыск ці выканаць іншыя дзеянні.

Пасля заслухоўвання бакоў і іх адвакатаў, даследавання ўсіх доказаў, прьшяцця прысягі аднаш з бакоў і сведак суц вьшосіў сваю пастанову. У ёй абавязкова назьшалася дата, склад суца, асобы, якія прымалі ўдзел у разглядзе справы, патрабаванні істца, пярэчанне адказчыка, доказы, якія прад- стаўляліся суцу, закон, на падставе якога выносілася паста- нова, і рашэнне аб задавальненні іску або адмове. Ісцец і адказчьпс па большасці спраў мелі права падаць скаргу ў вы- шэйшы суд, але пра гэта яны павінны былі заявіць адразу ў судзе. Калі ні адзін з іх такой заявы не зрабіў, то пастанова набьшала законную сілу і падлягала выкананню.

Абскарджанне не дазвалялася па справах, якія разтядалі- ся ў гаспадарскім ці галоўньш судзе. Апрача таш, забараня- лася падаваць скаргі на наступныя рашэнні: па справах аб зва- роце гвалтоўна захопленьк маёнткаў; абгрунтаваныя пісьмо- вьші абавязацельствамі адказчьжа, калі самі абавязацельствы бьші прьонаны судом праўдзівьші, абгрунтаваньы прысягай, абгрунтаваньм прызнаннем, зробленым у суцзе.

Працэсуальнае права Беларусі было добра распрацава- ньш з пункту гледжання прававой тэорьгі, але на практы- цы меліся і значныя недахопы. Галоўным з іх было тое, што выканаць судовае рашэнне супраць буйнога феадала практычна бьшо немагчьша, калі ён аказваў супраціўлен- не, зачьшіўшыся ў сваім маёнтку або замку. Самавольства буйных феадалаў, іх непадпарадкаванне судовым пастано- вам прьшодзіла да таго, што ісцец, атрымаўшы рашэнне на сваю карысць, не мог дамагчыся яго выканання, калі ад- казчьпсам быў буйны феадал.

5.