Польская гістарыяграфія пра беларускае права

Гісторыі дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага значная ўвага надавалася ў працах польскіх гісторыкаў і юрыстаў. Адньш з першых польскіх гісторыкаў, які зай- маўся гісторыяй Вялікага княства Літоўскага, быў ураджэ- нец Беларусі Адам Нарушэвіч. Ён напісаў «Гісторьпо польскага народа», «Гісторыю Яна Карла Хадкедіча, вая- воды віленскага, вялікага гетмана Вялікага княства Літоў- скага» і шэраг іншьк даследаванняў, у якіх паспрабаваў асвятліць мінулае, знайсці прычынную сувязь гістарыч- ных падзей, паказаць перавагі моцнай каралеўскай улады, маральна-палітьгшае значэнне гістарычнай навукі.

Значны ўплыў на развіццё польскай навукі гісторыі дзяржавы і права зрабіў Іаахім Лялевель, які чьггаў курс лекцый па ўсеагульнай гісторыі, гісторыі Польшчы і Вялікага княства Літоўскага ў Віленскім універсітэце ў 1815-1818 і 1822-1824 гг. Ён адным з першых паказаў непарыўную сувязь палітычнага ладу і права з агульнай гісторыяй народа, звярнуў увагу на значэнне класавай барацьбы ў жыцці народа.

Капітальнае даследаванне па параўнальнай гісторыі права славянскіх народаў ажыццявіў Вацлаў Аляксандр Мадяеўскі, які напісаў некалькі прац па гісторыі дзяржавы і права Польшчы, Вялікага княства Літоўскага і Ста- ражытнай Pyci. Сярод іх найбольшае значэнне мелі «Гісторьш славянскіх заканадаўстваў», «Польшча і Русь

да першай паловы XVII ст., іх бьгг і звычаі», «Пачатковая гісторыя Польшчы і Літвы».

Для вывучэння гісторыі права найбольшую цікавасць мае «Гісторыя славянскіх заканадаўстваў», першае выданне якой выйшла ў чатьфох тамах у 1832-1835 rr., другое - у шасці тамах у 1856-1865 гг. Аўтар лічыў, што ніводзін сла- вянскі народ не зразумее сутнасці айчьшнага права, калі добра не разбярэцца ў праве іншых славянскіх народаў.

Разглядаючы пытанне аб паходжанні органаў дзяр- жаўнай улады, В. А. Мацяеўскі лічыў, што ў славянскіх народаў да распаўсюджвання хрысціянства існавала на- родаўладдзе ў форме народных вечавых сходаў, дзе кож- ны здольны насіць зброю быў паўнапраўньш членам на- роднага сходу і браў удзел у вырашэнні ўсіх найбольш важных агульнанародных спраў. Зыходзячы з ідэі адзін- ства права славянскіх народаў, ён, у процілегласць

I. Б. Ракавецкаму, асноўную ўвагу надаваў польскаму праву, а права іншых славянскіх народаў выкарыстоўваў толькі для лепшага тлумачэння польскага права, якое, на яго думку, было найбольш дасканалым і чыстым сла- вянскім правам. Акрамя таго, пад уплывам шавіністыч- ных тэндэнцый ён атаясамліваў права Вялікага княства Літоўскага з польскім правам. Таму, вьшучаючы яго працы, трэба мець на ўвазе, што пад польскім правам ён разумеў і права Беларусі, Украіны і Літвы. Разам з тым, гаворачы аб Статутах Вялікага княства Літоўска- га, В. А. Мацяеўскі адзначаў, што яны аказаліся справай недасягальнай для Польшчы і занялі ганаровае месца ва ўсім славянскім заканадаўстве.

В. А. Мацяеўскі значна развіў і ўдасканаліў параўналь- ны метад вывучэння гісторыі права, прапанаваў новую пе- рыядызацьпо гісторыі права, увёў у навуковы ўжьггак цэлы Щэраг забытых помнікаў права, садзейнічаў інтэнсіфіка-

цыі вывучэння гісторыі права славянскіх народаў. Яго працы бьші перакладзены ў Pacii, Францыі, Германіі, Аўстра- Венгрыі. Дэмакратычныя колы Польшчы і іншых краін віталі з’яўленне яго «Гісторьгі славянскіх заканадаўстваў», рэакцыйна-клерыкальныя — выступілі з нападкамі. Гэта праца бьша ўключана Ватьпсанам у індэкс кніг, якія бьшо забаронена чьггаць усім каголікам.

Разам з тьш у «Гісторыі славянскіх заканадаўстваў» сустракаліся істотныя памылкі. Аўтар зыходзіў з ідэалі- стычных перадумоў паходжання і развіцця права, з рэак- цыйных палажэнняў гістарычнай школы права, некры- тьгчша аднёсся да некаторых крьшіц. Аднак пры ўсіх не- дахопах гэта праца зрабіла станоўчы ўплыў на развіццё навукі гісторыі дзяржавы і права не толькі Польшчы, але і суседніх народаў.

У канцы XK - пачатку XX ст. пасяя некагорага спаду ў польскай гісторыка-прававой літаратуры актывізаваліся даследаванні па гісторыі права Вялікага княства Літоўска- га. У сваёй большасці гісторыкі права разшядалі закана- даўства народаў Беларусі, Літвы і Украіны як частку права Польшчы. Асаблівую цікавасць маюць працы Л. Лявіцка- га, Ю. Вольфа, О. Галецкага, А. Ябланоўскага, Е. Язерска- га, В. Камянецкага, Л. Калянкоўскага, А. Прахазкі.

Выдатнае становішча сярод польскіх гісторыкаў права займаў Станіслаў Кутшэба (1876-1946), які, абапіраючы- ся на даследаванні сваіх папярэднікаў, асабліва рускіх гісторьпсаў права, па-новаму выклаў гісторыю дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага. Другі том сваёй кап- італьнай працы «Нарысы гісторыі дзяржаўнага ладу Польшчы» ён поўнасцю прысвяціў гісторыі дзяржаўных органаў і права Вялікага княства Літоўскага. Адным з першых польскіх гісторыкаў С. Кутшэба даследаваў дзяржаўныя ўстановы і права ў сувязі з грамадскім ладам

і класавай структурай грамадства, хоць і перабольшваў ролю ідэй.

Больш поўны аналіз асноўных крыніц права Вялікага княства Літоўскага С. Кутшэба даў у спецыяльным даследаванні «Гісторыя крыніц старога польскага права», а таксама аналіз крьшіц царкоўнага, гарадскога і яў- рэйскага права, нормы якога дзейнічалі і на тэрьггорьгі Беларусі і Літвы. Значную цікавасць маюць працы С. Кут- шэбы аб уніях Вялікага княства Літоўскага з Польшчай, а таксама выдадзеньш ім сумесна з В. Сямковічам «Акты уніі Польшчы з Літвой». Падкрэсліваючы буйны ўклад

С. Кутшэбы ў даследаванне гісторыі права Беларусі, трэ- ба адзначыць, пгго ён у сваіх працах ужьшаў толькі стара- жытную назву нашага народа «Літва», і не жадаў ужы- ваць назву «Беларусь» нават у працах, апублікаваньк ім пасля 1919 r., г. зн. пасля абвяшчэння Беларускай Савец- кай Сацыялістычнай Рэспублікі.

Падобныя адносіны да назвы «Беларусь» выказвалі і іншыя польскія гісторыкі права, прады якіх былі апублі- каваны ў 1920-1939 гг. У гэты перьмд быў выдадзены Шэраг прац аб уніях Вялікага княства Літоўскага з

Польшчай, аб Статутах, аб працэсуальньш і судовым праве Вялікага княства. Ад гэтай памылковай традыцыі ад- ным з першых польскіх гісторыкаў права адышоў Ян Адамус, які ў працы «Аб праблемах Літоўскага права», апублікаванай у 1926 r., зазначаў, што права Вялікага княства Літоўскага склалася з права трох народаў: беларус- кага, украінскага і літоўскага.

Характэрнай рысай большасці даследаванняў польскіх гісторыкаў права была абмежаванасць праблем дзейнасцю князёў і каралёў, уніямі Вялікага княства Літоўскага з Польшчай, а з помнікаў права даследаваліся толькі статуты. Яны перабольшвалі ролю шляхты ў палітычньш жыцці дзяржавы і ідэалізавалі шляхецкую дэмакратыю. Некаторьш польскія гісторыкі імкнуліся даказаць палітыч- ную адсталасць народаў Беларусі, Украіны і Літвы, якія нібьгга запазьгчвалі палітычныя ўстановы і права Польшчы і ў сілу гэтага сталі часткай самой Польшчы, тьш самым гістарычна абгрунтоўваліся «правы» Польшчы на захоп тэрыторый бьшога Вялікага княства Літоўскага.

Даследаваннем праблем гісторыі дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага займаюцца вучоныя Польскай Рэспублікі. Ix працы характарызуюцца глыбокім веданнем крыніц і змяшчаюць новыя навуковыя канцэпцыі, што аб- вяргаюць старьш палажэнні вучоных. Гэта датычыцца ў першую чаргу такіх капітальных даследаванняў, як шмат- томная «Гісторыя Польшчы» і двухтомная «Гісторыя дзяржавы і права Польшчы да 1795 года». Пільнай увагі заслу- гоўваюць таксама працы асобных польскіх вучоных, асаб- ліва Юліуша Бардаха. У яго кнігах «Даследаванні грамадс- кага ладу і права Вялікага княства Літоўскага XIV-XVII стагодцзяў» і «Аб старажытнай і нестаражытнай Літве» дадзены аналіз крыніц права Вялікага княства Літоўскага, разпхеджаны пытанні аб класавым складзе Літвы, Украіны

і Беларусі, аб праве ўласнасці, шлюбна-сямейньш праве. У артыкуле «Літоўскія статуты - помнікі права эпохі Ад- раджэння» Ю. Бардах прааналізаваў крыніцы стагутаў іх ac- ноўны змест і ўплыў на правы суседніх дзяржаваў. У яго манаграфіі «Вацлаў Аляксандр Мацяеўскі і яго сучаснікі» пададзены новыя звесткі пра навуковую дзейнасць В. Ma- цяеўскага і I. Даніловіча, пра ўплыў прац В. Мацяеўскага на развіццё навукі гісторыі права ў Pacii.

Агульная тэорыя і гісторыя паходжання дзяржаваў у народаў Усходняй Еўропы асветлена ў працах Г. Лаўмян- скага «Даследаванне пачаткаў літоўскага грамадства і дзяржавы», «Праблема ролі нарманаў ва ўтварэнні сла- вянскіх дзяржаваў», «Пачаткі Польшчы». У іх дадзена крытыка нарманскай тэорыі паходжання славянскіх дзяр- жаваў, паказаны эканамічныя, класавыя і этнічныя пера- думовы ўтварэння дзяржаваў у славянскіх народаў. Нека- торыя пьгганні гісторыі Вялікага княства Літоўскага раз- гледжаны ў працы Е. Ахманьскага «Гісторыя Літвы».

Кароткі агляд найважнейшых прац польскіх гісторы- каў і гісторыкаў права дазваляе зрабіць выснову аб тым, што іх працы ў значнай ступені садзейнічаюць вывучэн- ню гісторыі органаў дзяржаўнай улады і права Беларусі феадальнага ладу.