Дваранская і буржуазная гістарыяграфія

Развіццю юрыдычнай навукі садзейнічала пераўтва- рэнне ў 1803 г. Віленскай духоўнай акадэміі ва універсі- тэт і адкрыццё шэрага ліцэяў, у якіх вялося выкладанне юрыдычных навук. Працы па юрыдычных навуках, якія выдаваліся ў Пецярбурзе, Маскве, Кіеве, Харкаве, Варшаве і іншых гарадах, атрымлівалі вядомасць і на Беларусі. Быў назапашаны дастатковы фактычны матэрыял і меліся добра падрыхтаваньм вучоныя. Тым самьш у па- чатку XIX ст. ужо меліся падставы для навуковай распра- цоўкі гісторыі права.

Першым навуковьш даследаваннем, прысвечаньш гісторыі права Вялікага княства Літоўскага, бьша праца прафесара Крамянецкага ліцэя Т. Чацкага «Аб літоўскім і польскім праве, яш духу, крыніцах, сувязях і аб змесце пер- шага Статута, вьщадзенага для Літвы ў 1529 шдзе», якая выйшла ў свет у двух тамах у Варшаве ў 1800 - 1801 гг. на польскай мове. Паўторна гэтая праца была апублікавана ў трохтомньш зборы твораў Т. Чацкага ў 1844 - 1845 гг. і ў трэці раз - у 1861 г.

У звароце да чьггачоў і ва ўводнай частцы першага тома аўтар прыводзіць агульны агляд гісторыі заканадаўства і спрабуе вызначыць крыніцы права Польшчы і Вялікага кня- ства Літоўскага. Потым выкладае змест некагорьк грамат (прывілеяў) Вялікага княства Літоўскага, разтядае парадак летавылічэння і манетна-грашовую еістэму. Асноўнае мее- ца ў працы займаюдь пераказ тэксту Статута 1529 r., вялікія каментарыі і гістарычныя даведкі да артыкупаў Статута.

Чацкі першым падвергнуў крьггыцы памылковыя по- гляды польскіх юрыстаў ХѴП - XVHI етет., якія, знаходзя- чыея пад уплывам каталіцкага духавенетва, лічьші, што права Польшчы і Вялікага княства Літоўскага мела сваёй крыніцай рымскае права, і пачаў даеледаванне права Вялікага княства Літоўскага ў яго гістарычным развіцці. Разам з тьш ён зькодзіў з памьшковай нарманскай тэорьгі паход- жання елавянекіх дзяржаваў і права, сцвярджаючы, што права, якое змяшчаецца ў Статутах, мае сваёй крьшіцай права, звычаі і традыцыі паўночных народаў і германцаў. Далей ён лічыў, што ў сувязі з распаўсюджаннем польскай мовы на Беларусі, у Літве і Украіне гэтьм тэрыторыі сталі польскімі. Гэтьм погляды, нягледзячы на іх ненавуковасць, працяглы час падтрымліваліся некаторьші польскімі гісто- рыкамі, якія імкнуліея абгрунтоўваць прэтэнзіі польскага пануючага класа на беларуекія, украінскія і літоўскія землі.

Тэндэндыйныя і ламылковьм сцвярджэнні Чацкага ладвергнуліея крытыцы ў працах рускіх і некаторых польскіх вучоньк. Так, ужо ў 1816 г. С. Ліндэ выдаў у Варшаве кнігу «Аб Літоўскім Стагуце, выдадзеным і апуб- лікаваным на рускай мове», у якой даў аналіз мовы перша- пачатковых тэкстаў Статутаў, іх гісторыю, параўнаў і вы- явіў памьшкі ў польскіх перакладах. Ліндэ першьш правіль- на адзначыў, што беларускі тэкст Статутаў з’яўляецца сап- раўдным, а польскія пераклады толькі «прыватнай cnpa- вай», якая змяшчала цзлы шэраг незразумелых або нават бессэнсоўных выразаў, прьгчым некаторыя нормы наогул супярэчаць арьпіналу. Кожная наступная публікацьи Статута на польскай мове змяшчала яшчэ больш памьшак, бо да ранейшых прыбаўляліся новыя.

Памьшковыя погляды Чацкага аб запазычанні герман- скага права славянскімі народамі падвергнуў грунтоўнай крытыцы I. Б. Ракавецкі ў сваёй двухтомнай працы «Рус- кая Праўда, або Права вялікага князя Яраслава», выдад- зенай на польскай мове ў Варшаве, першы том — у 1820, другі - у 1822 г. Ha яго думку, падабенства нормаў сла- вянскага права і права іншых народаў вьшікае не з запа- зычання права, а з падобных умоваў жыцця, якія пара- джаюць падобныя нормы. Другой прычынай падабенства нормаў ён лічыў паходжанне іх з агульных для некалькіх народаў крьшіц. Па яго меркаванню, усе славянскія народы ў старажьггнасці мелі адзіны зборнік прававых нор- маў, які потьш быў страчаны, але некаторыя яго нормы захаваліся ў «Рускай Праўдзе». Ракавецкі дапускаў такса- ма магчьшасць рэцэпцыі асобных нормаў права адньші народамі ў іншых. Галоўны яго вывад аб тым, пгго права славянскіх народаў мае сваёй крыніцай старажьггныя народныя звычаі і правілы, быў асновай для новага кірунку вывучэння гісторыі права ўсіх славянскіх народаў. Ён першым пачаў весці навуковыя даследаванні па пара- ўнальнай гісторьгі права славянскіх народаў. У гісторыі права Ракавецкі бачыў сродак павьппэння культуры народа і яго разумовага развіцця, ён лічыў, пгго гісторыя пра- вавой сістэмы народа (нацыянальнае права) з’яўляецца важным прадметам даследавання гісторыі разумювага развіцця чалавецтва, што не можа быць плённага і паспя- ховага вьшучэння псторыі права кожнага славянскага народа без вьшучэння гісторыі права ўсіх славянскіх наро- даў як адзінага цэлага. Крытыка нарманскай тэорыі па- ходжання дзяржавы і права, даследаванне права славянскіх народаў на аснове звычаяў, рэлігіі, мовы і быту народа дазволілі яму распачаць справу вызвалення pyc- кай гісторьша-прававой навукі з-пад прыгнёту нямецкай ціколы гісторыкаў права, якая адмаўляла нацыянальныя асновы развіцця славянскага права.

Метадалагічныя асновы даследавання прававых сістэм у іх узаемасувязі і гістарычным развіцці, пачагьш Т. Чацкім, С. Ліндэ і I. Ракавецкім, адлюстроўвалі новы этап у грамадскім развіцці, вьпсліканы станаўленнем капі- талістычных адносін у нетрах аджываючага феадалізму. Для абгрунтавання капіталістычных тэндэнцый неабход- на бьшо тэарэтычна аргументаваць працэс замены старых, феадальных адносін, новымі, капіталістычнымі. Выкананню гэтай задачы павінна бьша спрыяць гісторьм і тэорыя права. Пры дапамозе гісторыі права даказвалася непрыгоднасць феадальных нормаў права, іх часовы xa- рактар. Разам з тьш гісторыя права была выкарыстана і для абароны феадалізму і старых грамадска-прававых адносін. Выразнікамі гэтага кансерватыўнага накірунку сталі прадстаўнікі гэтак званай гістарычнай школы права, якая атрымала асаблівае развіццё ў Германіі. У Віленскім універсітэце ідэі прадстаўнікоў гістарычнай школы не атрымалі распаўсюджання, хоць прафесар Алоізій Капелі, які чьггаў курс рьшскага і кананіцкага права, знаёміў студэнтаў з працамі Густава Гуга і Фрыд- рыха Савіньі - заснавальнікаў гэтай ннсолы.

Дэмакратычна настроеньм студэнты ўспрьшалі гісто- рыю права як доказ не застою, а развіцця грамадскіх адносін. У гэтай справе значная заслуга належыць аднаму з самых буйных спецыялістаў па гісхорыі права Беларусі і Літвы Ігнагу Мікалаевічу Даніловічу. У верасні 1814 г. ён пачаў вьпсладаць у Віленскім універсітэце мясцовае права і працаваў у спецьшльна створаньш камітэце па кадыфіка- цыі мясцовага права. У красавіку 1830 г. ён запрашаецца ў Пецярбург для работы ў камісіі Сперанскага па складанню Зводу мясцовых законаў заходніх губерняў, які меркавала- ся ўключыць у Звод законаў Расійскай імперыі. Пасля за- канчэння гэтай працы I. М. Даніловіч атрымаў назначэнне ў Кіеўскі універсітэт працаваць дэканам нанава адчынена- га юрыдычнага факультэта, дзе займаў гэтую пасаду ў 1835 і 1836 rr., у 1839 г. быў пераведзены на працу ў Mac- шўскі універсітэт. I. М. Даніловіч быў выдатным знаўцам усіх найважнейшых помнікаў права Беларусі і Літвы пе- рыяду феадалізму. Ім бьші выяўлены новая рэдакцыя Суд- зебніка 1468 r., спісы Стагута 1529 г. на беларускай мове, Супрасльскі летапіс і напісана некалькі навуковых прац.

Глыбокія веды гісторыі правадапаўняліся ў I. М. Дан- іловіча веданнем дзеючага права Pacii і іншых дзяржаваў, а яго навуковая захопленасць і любоў да гісторыі рабілі яго лекцыі любімымі для многіх студэнтаў. У навуковых працах і лекцыях ён зыходзіў з таго, што права Вялікага княства Літоўскага мела адзіную крыніцу са старажытна- рускім правам.

Цікава адзначыць, што «Рускую Праўду» I. М. Даніловіч лічыў помнікам гарадскога права, якое не ахоплі- вала ўсіх бакоў народнага жыцця Старажьггнай Pyci. М. Ф. Уладзімірскі-Буданаў, характарызуючы дзейнасць I. М. Даніловіча, адзначаў, што ён быў патрыётам Вялікага княства Літоўскага і «жадаў бы аднавіць да жыцця мову Cmamyma 1588 г... . 3 гэтага пункту гледжання Масква і Польшча былі для яго аднолькава чужыя і ад- нолькава блізкія як нацыі, што жылі па-суседству, ірод- насныя. To быў рамантык чыстай вады; тагачасны агульнаеўрапейскі гістарычны рамантызм ён перавёў у жыццё асабістае» (Биографический словарь профессоров и преподавателей императорского университета св. Владимира. - Киев, 1884. - С. 166). Падобнай думкі аб I. M. Дан- іловічу прытрымліваўся і М. Каяловіч, які пісаў: нБыло ў Заходняй Pacii некаторы час, што тамашнія адукаваныя пюдзі... спрабавалі самастойна зірнуць на сваю краіну... Яны задумалі аднавіцьу навуцы самастойнасць Заходняй Pacii... Яныўзялі старую ідэю палітычнай незалежнасці Літвы і меркавалі, што Заходняя Расія можа выпраца- ваць гэтую самастойнасць пры той жа польскай цывілі- зацыі, але свабодна, натуральна безусякага гвалтоўнага падаўлення мясцовых народных асаблівасцей» (Кояловйч М. Чтение по истории Западной России. - СПб., 1884. - С. 16-17). Так гэта тэорыя выказваецца даволі прыметна ў працах I. M. Даніловіча, T. Нарбута i Я. Ярашэвіча. Ix заслугай з’яўляецца тое, нгго яны сабралі і аднавілі цэлы шэраг фак- таў дзяржаўна-прававой гісторыі Беларусі і Літвы, паклалі пачатак асвятленню гістарычнай негрунтоўнасці аргумен- тацыі польскай шляхецкай гістарыяграфіі, якая спрабавала гістарычна абгрунтаваць захопніцкія тэндэнцыі польскіх феадалаў у адносінах да Беларусі, Літвы і Украіны.

I. М. Даніловіч падтрымліваў ідэю I. Ракавецкага аб адзінстве славянскага права, хоць і не прызнаваў, нгго ў старажытнасці быў якісьці адзіны звод законаў для ўсіх славян. Навуковая заслуга I. М. Даніловічазаключаеццаў тым, што ён адкрыў і апублікаваў шэраг вьжлючна важных помнікаў права і звярнуў увагу рускіх гісторыкаў права на неабходнасць усебаковага вывучэння гісторыі права Вялікага княства Літоўскага. I. М. Даніловіч пісаў: «Рісторыіўсто разоў больш заслугоўваеўдзячнасць той, хто выдаеўсвет старыя акты ілетапісы, чым той, хто складае гісторыю па готовых кнігах. Колькі пазбеглі б мы памылак, калі бусе рукапісныя летапісы і акты наро- дау былі надрукаваныу> Данилович И. O литовских летописях // Журн. мин-^а нар. просвещения. -1840. ~ № 11. — С. 114).

Рамантыкі-летуценнікі, гісторыкі права пачатку XIX ст., I. М. Даніловіч, Я, Ярашэвіч, Т. Нарбут хоць і пісалі на польскай мове, але, быўшы ўраджэндамі Беларусі, крьггычна адносіліся да польскай шавіністычнай прапа- ганды ў гістарычнай навуцы. Разам з тым і яны прытрым- ліваліся выдуманай каталіцкім духавенствам легенды пра старажытнарымскае паходжанне літоўскага народа. Гэта легенда была патрэбна для таго, каб абгрунтаваць гіста- рычную залежнасць насельніцтва Беларусі і Літвы ад рымскай курыі.

Улічваючы памылкі I. Даніловіча, Я. Ярашэвіча і Т. Нарбута і станоўчае ў іх працах, мы мусім цаніць іх як зачы- нальнікаў даследаванняў па гісгорьгі феадальнай дзяржа- вы і права Беларуеі і Літвы. Першьм крытычныя заўвагі па іх працы з прычыны паходжання Вялікага княства Літоўс- кага і ролі ў ім каталіцкага духавенства былі выказаны ў працах О. В. Турчьшовіча і М. О. Каяловіча.

Развіццё капіталістычных адносін, якое знішчыла пры- гоннае права і выклікала правядзенне буржуазных рэформ у Pacii ў 60-х гг. XK ст., садзейнічала ўздыму і ажыўленню даследаванняў па ўсіх навуках, у тьш ліку і па гісторыі права. У вывучэнні гісторыі дзяржаўных устаноў і права Вялікага княства Літоўскага ганаровае месца належыць ву- чоным Кіеўскага, Маскоўскага і Пецярбургскага уні- версітэтаў. У Кіеўскім універсітэце дзякуючы працы Н. Д. Іванішава, М. I. Кастамарава, В. Б. Антановіча, М. Ф. Уладзімірскага-Буданава і выпускнікоў гэтага універсітэ- та склалася асаблівая школа гісторыі дзяржавы і права. Вучоныя гэтай школы побач з даследаваннем пытанняў гісторыі рускага права шмаг увагі надавалі гісторьгі дзяр- зкавы і права Вялікага княства Літоўскага.

Хдэалагічная барацьба дзвюх гістарычньк школ у Pacii — заходнікаў і славянафілаў знайшла сваё адлюстраванне і ў навуцы гіеторыі дзяржавы і права, хоць Ї не так выразна. Большасць кіеўскіх вучоных і вьшускнікоў Кіеўскага уні- версітэта па цэламу шэрагу пытанняў далучалася да славя- нафілаў, але разам з тьш яны выпрацавалі свае канцэпцыі, якія характарызаваліся пазітыўньш ідэалізмам. Яны пад- вергнулі крытыцы рэакцыйную сутнасць нямецкай гіста- рьічнай школы права, паказалі памылковасць поглядаў польскіх гісторыкаў, якія лічылі права Беларусі, Украіны і Літвы польскім правам, выявілі рэакцыйны харакгар кага- ліцкай ідэалогіі і яе адмоўнае значэнне для развіцця куль- туры беларускага і ўкраінскага народаў. Галоўная заслуга прадстаўнікоў Кіеўскай школы гісторыі дзяржавы і права заключалася ў тым, што яны першымі пачалі вывучаць прававыя праблемы ў цеснай узаемасувязі з жьщцём народа, надаўшы асаблівую ўвагу гісторыі ўкраінскага і беларускага народаў. Разам з тым яны абаранялі і падтрымлі- валі царскае самадзяржаўе і праваслаўнае духавенства. Царызм яны паказвалі як вьфазніка і абаронцу інтарэсаў усяш насельніцтва.

Адньш з самых буйных прадстаўнікоў Кіеўскай школы гісторыі права быў М. Ф. Уладзімірскі-Буданаў (1838— 1916). Дзякуючы яго працам бьша пачата распрацоўка гарадскога права Беларусі, Украіны і Літвы, формы і віды сялянскага, царкоўнага і памешчыцкага землеўладання і зямельнага права, гісторыя сямейнага права Беларусі і Украіны. Акрамя таго, ім былі апублікаваны шматлікія пра- вавьы акты, якія датычацца гісторьгі Вялікага княства Літоў- скага Па сваіх перакананнях М. Ф. Уладзімірскі-Буцанаў ^гаяў на пазіцьмх прававога ідэалізму. Ён, напрьпслад, сцвярджаў, што асноўнай прычынай заняпаду гарадоў Бела- русі і Украіны ў XVII-XVIH стст. бьшо нямецкае - Магдэ- бургскае права, а сапраўдную прычыну - феадальны лад - ён у дадзеньш вьшадку ігнараваў. Пры аналізе крьшіц права і прававых інстьггутаў права Вялікага княства Літоўскага ён адносіў да агульнарускага права. Пры даследаванні права- вога становішча асобных груп насельніцтва, асабліва сялян, ён зыходзіў з славянафільскай і наваг панславянскай ідэі адзінства славян пад уладаю рускага цара.

Панславянская тэндэнцыя яшчэ больш яскрава прасоч- ваецца ў працах Ф. I. Леантовіча (1833-1911), які, скон- чыўшы Кіеўскі універсітэт, быў прафесарам Адэскага, а потым Варшаўскага універсітэтаў. Карыстаючыся параўнальна-гістарычным метадам, Ф. I. Леантовіч імкнуўся даказаць адзінства славянскага права і на прык- ладзе сербска-харвацкай задругі абгрунтаваць тэорьпо па- ходжання дзяржавы ў славянскіх народаў. У сваіх працах па гісторыі права Вялікага княства Літоўскага ў процілешасць польскім гісторыкам ён даказваў, што гэта права з’яўляецца рускім, а не польскім, і асноўныя часткі насельніцтва Бела- русі і Украіны трэба лічыць не палякамі, а рускімі. У свой універсітэцкі курс лекцьш па гісторыі рускага права ён ук- лючаў і гісторьпо «літоўска-рускага» права.

Прадстаўнікамі Кіеўскай школы гісторыі права бьші і вьшускнікі Кіеўскага універсітэта, якія працавалі ў розных гарадах Pacii і працягвалі справу, пачатую В. Б. Ан- тановічам і М. Ф. Уладзімірскім-Буданавьш. Да іх ліку адносяцца М. А. Максімейка, I. А. Маліноўскі, Г. В. Дзем- чанка, Ф. В. Тараноўскі, М. Н. Ясінскі і іншыя вучоныя.

Значны ўклад у вывучэнне гісторыі дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага ўнеслі і прадстаўнікі гісто- рыка-юрыдычнай школы, якія галоўную ўвагу надавалі даследаванню гісторыі дзяржаўных органаў і права ў адрыве ад сацыяльна-эканамічных праблем. Галоў- нымі прадстаўнікамі гэтага кірунку былі М. К. Лю- баўскі, 1.1. Лапо, С. А. Бяршадскі, В. I. Сяргеевіч.

M- К. Любаўскі першым у рускай гісторьйса-прававой навуцы зрабіў спробу напісаць гісторыю Вялікага кня- ства Літоўскага з асвятленнем прававога становішча cac- лоўяў і асобных груп насельніцтва. Ha думку М. К. Любаў- скага, «Заходняя Русь», увайшоўшы ў склад Вялікага кня- ства Літоўскага, «не толькі не губляла сваёй гістарычнай спадчыны, але і перадавалаяе пануючайзямлі, якая самаў многім будавалася шўзорахгэтай Русі» (Любавскйй М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. 2-е изд. - M., 1915.).

M. К. Любаўскаму належьщь капітальная праца па дас- ледаванню гісторыі адной з важнейшых дзяржаўных уста- ноў Вялікага княства Літоўскага - Сойма. У манаграфіі «Литовско-Русский сейм» (1901) выкладзена гісторыя і характар дзейнасці Сойма ў Вялікім княстве Літоўскім з 1401na 1569 г. Аўтар лічыць, пгго Сойм ў Вялікім княстве Літоўскім як агульнадзяржаўная ўстанова узнік толькі пры вялікіх князях Ягайле і Вітаўце. Але вядома з хронік і ле- тапісаў, што соймы збіраліся і ў больш даўнія часы. Таму некаторыя высновы M. К. Любаўскага пра гісторьпо сойма аспрэчваюцца многімі гісторыкамі. Так, M. А. Максіменка ў кнізе «Сеймы Литовско-Русского государства до Люблинской унии 1569 п», выдадзенай у 1902 r., аспрэчваў і крытыкаваў працу M. К. Любаўскага.

Палітычны лад і характар дзейнасці дзяржаўных уста- ноў у Вялікім княстве Літоўскім пасля Люблінскай уніі разглядаюцца ў кнігах 1.1. Лапо «Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория» (1901) i «Великое княжество Литовское во второй половине XVI столетия. Литовско-

Русский повет и его сеймик» (1911). У гэтых кнігах аўтар сцвярджаў, насуперак некаторьш польскім і рускім гісто- рьпсам, што Вялікае княства Літоўскае пасля Люблінскай уніі не страділа сваёй самастойнасці і даказаў гэта на прыкладзе дзейнасці вышэйшых і мясцовых дзяржаўных устаноў Вялікага княства Літоўскага.

Рускія гісторыкі, якія займаліся гісторыяй Вялікага княства Літоўскага, разглядалі гэтую дзяржаву як прамы працяг і далейшае развіццё гісторыі Кіеўскай Pyci. Тэа- рэтычньм канцэпцыі гісторыкаў права грунтаваліся на неабходнасці павольнага эвалюцыйнага змянення права ў адпаведнасці з патрэбнасцямі часу. Так, I. А. Малі- ноўскі лічыў, што асноўнымі законамі гістарычнага раз- віцця з’яўляюцца: 1) закон паслядоўнасці развіцця, якім адмаўляюцца рэвашоцыйныя змяненні, і 2) закон паступо- васці, у сілу якога ў кожнай гістарычнай эпосе назіраюцца побач з рысамі, якія яе характарызуюць, так званыя